روانشناسی بازار چیست؟ پیچیده‌ترین و به عقیده برخی مهم‌ترین اصل معامله‌گری!

احتمالا تا کنون بارها و بارها با اصطلاح Tip of the Iceberg یا همان نوک کوه یخ مواجه شده‌اید. اگر بخواهیم بازارهای مالی را به یک کوه یخ تشبیه کنیم، مواردی ملموس و قابل مشاهده همچون سقف‌ و کف‌های قیمت روی نمودار، هجوم معامله‌گران به خرید/فروش دارایی، فعالیت‌ نهنگ‌ها و اخبار اقتصادی، نوک کوه یخ را تشکیل می‌دهند.

امّا همانطور که مطمئنا می‌دانید، ارتفاع بخش زیرین و غیرقابل مشاهده کوه یخ، تقریبا ۹برابرِ قلّه آن است! به عبارتی، اخبار و تغییراتی که ما همه‌روزه در بازارها مشاهده می‌کنیم، متاثر از عوامل مهم‌تری هستند که شاید به طور عینی آن‌ها را نبینیم امّا نتایج‌شان را حس کنیم. (یکی از) مهم ترین عوامل ناملموس، چیزی نیست جز روانشناسی بازار!

امروز در رابطه با مطالبی چون نظریات زیگموند فروید یا روان‌درمانی اگزیستانسیال گفتگو نخواهیم کرد! بلکه به چنین موضوعاتی می‌پردازیم:

• روانشناسی بازار چیست؟
• چگونه بر معاملات ما تاثیر می‌گذارد؟
• آیا می‌توان آن را پیشبینی کرد؟
• روانشناسی بازار چه افرادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
• و مطالب دیگری که به آن‌ها خواهیم پرداخت؛ از جمله معرفی یک کتاب جذاب در انتهای مطلب!

روانشناسی بازار چیست؟

روانشناسی بازار (Market Psychology)، به مجموعه‌ای از فرایندهای شناختی، هیجانات و احساسات بازیگران بازار در یک مقطع زمانی مشخص اشاره دارد. این مفهوم در زمره معیارهای فاندامنتال و تکنیکال قرار نمی‌گیرد امّا نتیجه آن را در حرکات و رفتارهای بازارها مشاهده می‌کنیم.

به طور خلاصه، می‌توان روانشناسی بازار را مفهومی عام‌تر از روانشناسی معامله‌گری قلمداد کرد. چرا که روانشناسی یک معامله‌گر، تنها روی رفتارهای آن فرد تاثیر می‌گذارد. امّا روانشناسی بازار، مفهومی کلّی تر است که از مجموعه‌ای از رفتارهای معامله‌گران تشکیل می‌شود.

از آنجایی که روانشناسی بازار یک امر ملموس و عینی به شمار نمی‌آید، شاید نتوان به صورت دقیق و جزئی آن را تعریف کرد. با این حال، برخی مولفه‌ها وجود دارند که با در نظر گرفتن آن‌ها، می‌توان این مفهوم را بهتر درک کرد.

ترس (Fear)، طمع (Greed)، اعتمادبه‌نفس بیش‌ازحد (Overconfidence)، پشیمانی (Regret) و ترس از دست دادن (FOMO)، از جمله هیجانات رایج در بازارهای مالی به ویژه کریپتو به شمار می‌آیند.

روانشناسی چگونه بر وضعیت بازار تاثیر می‌گذارد؟

همانطور که احتمالا تا کنون متوجه شده باشید، شاید نتوان روانشناسی بازار را به عنوان یک مفهوم قابل مشاهده توصیف کرد. با این حال، نتایج آن را می‌توان به صورت کاملا واضح مشاهده نمود! در ادامه برای شما مثالی را می‌آوریم.

تصور کنید به صورت ناگهانی، شایعه‌ای مبنی بر فروش چندین میلیون دلار دوج کوین (DOGE) توسط ایلان ماسک، در فضای مجازی پراکنده می‌شود. طولی نمی‌کشد که بخش اعظمی از هولدرهای دوج کوین، از ریزش احتمالی قیمت دوج در آینده دچار ترس می‌شوند. در نتیجه، در صف فروشندگان توکن‌های خود قرار می‌گیرند و در ادامه شاهد ریزش قیمت DOGE خواهیم بود.

جالب است بدانید افزایش فشار فروش توسط هولدرها در شرایطی اتفاق می‌افتد که شاید حتی خود ایلان ماسک هم از چنین خبری آگاهی نداشته باشد! بنابراین هیجانات ناشی از اخبار کذب، می‌تواند تاثیرات قابل ملاحظه‌ای را در بازارها بگذارد.

به طور خلاصه، اگر قادر به کنترل حد تعادل در سطح هیجاناتی مانند ترس و طمع نباشیم، روحیاتی چون «ریسک‌گریزی» و «ریسک‌پذیری (البته از نوع افراطی!)»، در ما تقویت خواهند شد.

پیشبینی روانشناسی بازار

آیا می‌توان روانشناسی بازار را پیشبینی نمود؟ خیر! دست کم نمی‌توان به طور دقیق آن را پیشبینی کرد. چرا که یک امر کیفی است (نه کمّی) و تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار دارد. با این حال، دو تحلیل رایج در بازار یعنی تحلیل تکنیکال و فاندامنتال، تا حدی می‌توانند سمت و سوی وضعیت روانی حاکم بر بازار را بسنجند. امّا تنها تا حدی!

از میان روش‌های فاندامنتال و تکنیکال، شاید فاندامنتال چندان با روانشناسی بازار گره نخورده باشد. چرا که به مواردی چون تجزیه و تحلیل مالی و بنیادی یک پروژه، عملکرد آماری آن و اتفاقاتی در مقیاس‌های کلان وابسته است.

در مقابل، استراتژی‌های تحلیل تکنیکال به گونه‌ای بنا شده‌اند که در آن‌ها، با بررسی الگوها، روند بازار و دیگر شاخص‌های موثر بر نوسانات قیمت، می‌توانیم تا حدی به وضعیت روانی حاکم بر بازار و نحوه جابجایی پول پی ببریم. انواع الگوهای پرایس اکشن؛ معرفی مهم‌ترین الگوهای پرایس اکشنی مثلا در رابطه با یک ارز، می‌گوییم قیمت در شکست مقاومت x دلاری ناکام عمل کرده و پس از آن، شاهد ریزش ناگهانی قیمت بوده‌ایم.

چنین موقعیت‌هایی، به ناتوانی خریداران در مقایسه با فروشندگان اشاره دارند. به عبارتی، می‌توان دریافت که ترس معامله‌گران از ریزش ارز، افزایش فروش و سپس ریزش قیمت را به دنبال داشته است.

استفاده از روانشناسی بازار توسط موسسات

برای نمونه، برخی صندوق‌های پوشش ریسک (Hedge Fung)، استراتژی‌هایی را به کار می‌گیرند که بر روانشناسی بازار اتکا دارد. در برخی مواقع، این کمپانی‌ها به شناسایی وضعیت روانی بازار می‌پردازند تا از ارتباط آن با قیمت، بتوانند به کسب سود بپردازند.

استراتژی‌های معاملاتی پیروی از روند که توسط صندوق‌های تامینی مورد استفاده قرار می‌گیرند، نمونه‌ای از تکنیک‌های سرمایه‌گذاری است که تا حدی بر بهره‌گیری از تغییرات در روان‌شناسی بازار متکی است. هدف آن‌ها شناسایی و بهره‌برداری از اختلافات بین پایه‌های ابزار و درک بازار از آن برای ایجاد سود است.

چگونه می‌توانیم از روانشناسی بازار سود کنیم؟

با درک اصول روانشناسی بازارها و انجام تحقیقات در این حوزه، می‌توانیم هیجانات غالب بر بازار را شناسایی و از این هیجانات، به نفع خودمان استفاده کنیم.

برای نمونه، زمانی که عقربه نمودار ترس و طمع به سمت محدوده طمع (Greed) میل می‌کند، به احتمال بالا صف خریداران از فروشندگان طولانی‌تر است و در حال نزدیک شدن به سقف‌های قیمتی بالاتری هستیم.

این موضوع یکی از نصیحت‌های مهم وارن بافت به شمار می‌آید!

همانطور که می‌دانید، حتی در صعودی‌ترین بازارها هم، شاهد Pullback و اصلاح خواهیم بود. بنابراین در صورت رسیدن به آن نقطه اوج، این احتمال وجود دارد که (حتی به صورت موقت)، قیمت به نواحی پایین‌تری کاهش یابد. به همین خاطر در محدوده طمع شدید، شاید بهتر باشد که ما جزو فروشندگان باشیم و از آنسو در محدوده ترس شدید، در گروه خریداران.

از بررسی شاخص ترس و طمع گفتیم. همچنین دانستیم که همواره نیاز داریم تا تحقیقات خود را در رابطه با هیجانات حاکم بر بازار صورت دهیم. امّا آیا هیجانات معامله‌گران در ترس و طمع خلاصه می‌شوند؟ چگونه می‌توان این وضعیت روانی را تشخیص داد؟ در ادامه به معرفی ابزارهای موثر بر کسب اطلاعات در رابطه با روانشناسی بازار می‌پردازیم.

روانشناسی بازار چه اطلاعاتی را در اختیار ما قرار می‌دهد؟

می‌دانیم که تمامی تغییرات انجام شده در بازارهای مالی به دست انسان‌ها است و مجموعه‌ای از انتخاب‌های انسان‌ها، می‌تواند جهت حرکات بازارها را تعیین می‌کنند. بنابراین با نگاهی به نمودارهای قیمت، می‌توانیم در رابطه با وضعیت روانی غالب معامله‌گران آشنا شویم. از موضوع روانشناسی بازار، اطلاعات مهمی چون جهت احتمالی قیمت و عملکرد بازارها در بازه‌های زمانی مختلف را کسب خواهیم کرد.

حتی عملکرد اکثریت ربات‌های معامله‌گر هم تا حد زیادی وابسته به تصمیماتی است که توسط انسان‌ها اتخاذ می‌شوند!

حال از آنجایی که تمامی تصمیمات افراد براساس فرایند‌های ذهنی پیچیده گرفته می‌شوند، بدون شک عوامل ذهنی و هیجانی افراد، در حرکات بازارها دخیل خواهند بود. به همین خاطر، در بسیاری از مواقع مشاهده می‌کنیم که بازارهای مالی، به آن شیوه منطقی که از آن‌ها انتظار داریم، عمل نمی‌کنند. مهم ترین دلیل این نوع عملکرد، چیزی نیست جز روانشناسی بازار.

آیا می‌توان روانشناسی بازار را نادیده گرفت؟

احتمالا شما هم با شنیدن عبارت «بازار مالی» و به ویژه بازار ارز دیجیتال، به طور ناخودآگاه سقف و کف‌های بازار، بازارهای گاوی و خرسی، فعالیت نهنگ‌ها و آمار و ارقام پیچیده‌ای که به طور روزمره با آن‌ها سروکار داریم را به خاطر می‌آورید. امّا تمام این موارد (بدون توجه به روانشناسی بازار)، شاید آنطور که باید و شاید به کار ما نیایند.

برخی از نظریات مالی مرسوم همچون فرضیه بازار کارآمد (EMH)، شیوه‌ای را برای توصیف بازارهای مالی به کار می‌گیرند که در آن شیوه، معیارهای خود را به شاخص‌های کمّی محدود می‌کنند و پارامترهای مهمی چون روانشناسی بازار را نادیده می‌گیرند.

فرضیه بازار کارآمد، بازاری را توصیف می‌کند که مشابه یک آرمان‌شهر (Utopia) عمل می‌کند و در آن، تمامی معامله‌گران و بازیگران بازار، به صورت منطقی رفتار می‌کنند و همه چیز براساس یک سری از اصول و قوانین خاص تنظیم شده است. امّا همگی مطلع هستیم که شرایط همیشه به صورت آرمانی پیش نخواهد رفت و با نادیده گرفتن وجه روانی بازارها، در واقع توانایی کنترل برخی تغییرات را از دست می‌دهیم و احتمالا برنامه مشخصی برای مهار اتفاقات غیر مترقبه نخواهیم داشت.

تحقیقات درباره روانشناسی بازار

مطالعات متعددی در رابطه با تاثیرات عوامل روانشناختی بر بازارهای مالی و رفتارهای معامله‌گران انجام شده است. آموس تِوِرسکی (Amos Teversky) به عنوان یک اقتصاددان و دنیل کانِمن (Daniel Kahmeman) به عنوان یکی از روانشناسان برنده جایزه نوبل، از نخستین افرادی بودند که مخالفت رسمی خود را با فرضیه بازار کارآمد اعلام کردند.

به عبارتی، این باور که افراد همیشه در بازارهای مالی بهترین و منطقی‌ترین تصمیمات را اتخاد می‌کنند را مورد چالش قرار دادند و با رد این فرضیه، به بررسی عمیق‌تر اقتصاد رفتاری پرداختند.

مطالعات تورسکی و کانمن، اغلب روی زمینه خطاهای سیستماتیک در تصمیم گیری انسانی متمرکز است. درواقع این خطاهای شناختی، از برخی سوگیری‌های شناختی (Cognitive Biases) همچون ترس از دست دادن (فومو) ناشی می‌شوند و در استراتژی‌های سرمایه‌گذاری، معاملات روزانه و مدیریت پرتفوی معاملاتی، شاهد آن‌ها هستیم.

چگونه می‌توان روانشناسی بازار را تشخیص داد؟

شاخص‌های متعددی وجود دارند که به کمک آن‌ها، می‌توان وضعیت روانی غالب بر بازار را تشخیص داد و با در نظر گرفتن آن، بهترین تصمیم‌گیری‌ها را انجام داد. حتی گاهی اوقات سیاست‌گذاران اقتصادی از این شاخص‌ها برای تعیین جهت آینده قیمت و بکارگیری سیاست‌های مالی متناسب با آن استفاده می‌کنند.

در ادامه برخی از شاخص‌های تشخیص هیجانات حاکم بر بازار را بررسی خواهیم کرد که کاهش و افزایش آن‌ها، می‌توانند مسیر احتمالی بازارها را به ما نشان دهند.

شاخص نوسانات (VIX)

شاخص نوسانات (Volatility Index) و به اختصار (VIX)، شاخصی است که اغلب سرمایه‌گذاران از آن به عنوان «شاخص ترس» یاد می‌کنند. چرا که با افزایش فشار فروش دارایی‌ها توسط سرمایه‌گذاران، این شاخص هم روندی افزایشی را به خود می‌بیند.

به طور خلاصه، سرمایه گذاران زمانی سفارشات فروش خود را فعال می‌کنند که احتمال می‌دهند قیمت آن دارایی سقوط خواهد کرد. بنابراین با افزایش ترس از ریزش قیمت، به فروش دارایی‌های خود اقدام می‌کنند و به دنبال آن قیمت کاهش و شاخص نوسانات افزایش می‌یابد.

شاخص Up/Down بازارهای مالی

یکی دیگر از ابزارهای کاربردی برای تشخیص مومنتوم بازار، بررسی اندیکاتور Up/Down بازارهای مختلف به ویژه بازار نیویورک (NYSE) است.

این شاخص، در مقایسه قیمت دارایی‌هایی که در ۵۲ هفته گذشته بالاترین و پایین ترین سطوح قیمتی خود را تجربه کرده‌اند، به مت کمک می‌کند. یکی از نکات لازم به ذکر در رابطه با این اندیکاتور، قابلیت استفاده آن توسط تمامی معامله‌گران است. در واقع هر معامله‌گری با هر سطحی از دانش و تجربه، می‌تواند به راحتی از داده‌های آن بهره‌مند شود.

با بررسی روند صعودی و نزولی قیمتی نمادهای معاملاتی در یک سال گذشته، می‌توان به احساسات غالب بر دارایی‌های مختلف در زمان‌های مختلف، پی برد و با کمک آن، وضعیت آینده بازارها را به صورت تخمینی پیشبینی کرد.

داده‌های مرتبط با معامله‌گران و حجم معاملات

این گونه گزارشات، عملکرد کلی معامله‌گران بازارهای مختلف را در مقیاس‌های مختلف (هفتگی، ماهانه و سالانه) نشان می‌دهند. در تحلیل این داده‌ها، اگر شاهد افزایش موقعیت‌های معاملاتی در بازار فیوچرز باشیم، می‌توان روند احتمالی آن دارایی‌ را پیشبینی کرد.

برای نمونه‌، افزایش موقعیت‌های معاملاتی خرید ارزدیجیتال، می‌تواند نوید افزایش قیمت را بدهد و افزایش تعداد معاملات فروش (Short)، نشان دهنده حرکت بازار در خلاف روند قبلی خواهد بود.

علاوه بر حجم و جهت معاملات، شاخص‌های دیگری چون تعداد هولدرهای کوتاه/بلندمدت، برنامه عرضه یک توکن و میزان بازدهی ماینینگ (در رابطه با دارایی‌هایی چون بیت کوین)، می‌توانند از عوامل تعیین کننده قیمت به شمار آیند.

روانشناسی بازار روی کدام گروه از معامله‌گران اثر می‌گذارد؟

به طور کلی، وضعیتی که در نمودارهای قیمتی دارایی‌های مختلف مشاهده می‌کنیم، بازتابی از ذهنیت، فرایندهای شناختی و رفتاری معامله‌گرانی است که به انجام معاملات خود مشغول هستند.

بنابراین، می‌توان گفت تمامی معامله‌گران به صورت مستمر از عوامل روانشناختی بازارهای مالی تاثیر می‌پذیرند. به عبارتی، به ندرت شاهد معامله‌گران باتجربه و ماهری هستیم که بتوانند به طور تمام و کمال بر احساسات و هیجانات خود کنترل داشته باشند و علی‌رغم شناخت مناسب از ماهیت بازار، گاهی اوقات نمی‌توانند عملکرد مناسبی را از خود به جای بگذارند.

حسن ختام

در مطلب امروز، موضوعات ریز و درشتی چون مفهوم روانشناسی بازار، نوع تاثیرگذاری این امر روی وضعیت بازارها و پیشبینی روانشناسی بازار پرداختیم. حال برای درک بهتر مفهوم روانشناسی معامله‌گری و ماهیت روانی بازارهای مالی، مطالعه کتاب «معامله‌گر منظم: توسعه نگرش‌های برنده» نوشته مارک داگلاس را به شما توصیه می‌کنیم.

با مطالعه این کتاب، در می‌یابیم که چگونه می‌توانیم به کنترل ذهن و رفتارهای خود، در معامله‌گری و تمامی حوزه‌ها، موفقیت‌های مستمری را کسب کنیم. در واقع با مطالعه اصول آموخته شده توسط مارک داگلاس، تا حد زیادی قادر به مدیریت سرمایه و مدیریت ریسک خواهیم بود. همین موضوع، می‌تواند عملکرد معاملاتی ما را دگرگون کند.