طرح پانزی چیست؟ تاریخچه و نمونه‌هایی از پانزی در ارز دیجیتال

احتمالا تا کنون بارها با پروژه‌های سوددهی مواجه شده‌اید که در قبال سرمایه‌ای اندک، سودهای وسوسه انگیزی را به شما پیشنهاد می‌کنند که بیش از حد رویایی به نظر می‌رسند.

سود ۵۰ درصدی در یک هفته و یا دریافت ۲ برابر میزان سرمایه اولیه در یک ماه، از جمله طرح‌هایی هستند که برای هر سرمایه گذاری جذاب خواهند بود. در چنین مواقعی، افراد از ابزار «تله گذاری» بهره می‌برند تا با جذاب جلوه دادن یک چیز، ما را به سمت آن ترغیب کنند.

در مطلب امروز، به چنین موضوعاتی خواهیم پرداخت:

• طرح پانزی چیست؟
• تاریخچه آن به چه زمانی باز می‌گردد؟
• آیا پانزی در دنیای ارز دیجیتال هم گریبان گیر ما خواهد بود؟
• ساز و کار طرح پانزی چگونه است؟
• چگونه پروژه‌های پانزی را شناسایی کنیم؟

پس بدون فوت وقت، به سال اوایل قرن بیستم سفر می‌کنیم تا با چارلز پانزی و کلاهبرداری خانمان سوز این بازرگان ایتالیایی آشنا شویم!

طرح پانزی چیست؟

به طور خلاصه، طرح پانزی شیوه‌ای از انواع کلاهبرداری در ارز دیجیتال (Scam) است که با وعده سودهای نجومی در بازه‌های زمانی هفتگی،ماهیانه یا سالیانه سرمایه گذاران را مجاب می‌کند تا سرمایه خود را به فعالیت‌های “اصطلاحا” سودآور اختصاص دهند و در آخر سود قابل توجهی را دریافت کنند. به یاد مبدع این سیستم یعنی چارلز پانزی، نام پانزی را بر این طرح نهادند.

در این شیوه، همه چیز به صورت یک هرم (Pyramid) تنظیم می‌شود و تا تخلیه استخر نقدینگی (Liquidity Pool) ادامه دارد.

به عبارتی، سود سپرده گذاران ابتدایی با استفاده از نقدینگی تامین شده توسط سرمایه گذاران بعدی پرداخت شده و پولی صرف فعالیت‌های اقتصادی سودآور نخواهد شد.

اکثریت طرح‌های سرمایه گذاری که ما را با سودهای نجومی در مدت زمانی کوتاه وسوسه می‌کنند، اشکال مختلفی از طرح پانزی محسوب می‌شوند که تاریخچه آن به قرن قبلی باز می‌گردد.

در واقع طراحان این سیستم، به ما وانمود می‌کنند که می‌توانیم راه صدساله را یک شبه طی کنیم. ممکن است بگوییم که ما به سادگی این نوع طرح‌ها را تشخیص می‌دهیم و هرگز به دام آن‌ها نخواهیم افتاد. امّا با بررسی تاریخچه جنجالی این سیستم، احتمالا در دیدگاه خود تجدید نظر کنیم!

تاریخچه طرح پانزی

داروین، دیکنز و اکنون پانزی. بسیاری از افراد مشهور و تاثیرگذار تاریخ، با نام چارلز شناخته می‌شوند و هرکدام به نوعی خود را جاودانه ساخته‌اند. علی الخصوص چارلز پانزی! در ادامه نگاهی می‌اندازیم بر زندگی پر فراز و نشیب تاجری که هزاران کلاهبردار دیگر او را الگوی خود قرار دادند.

از رُم تا بوستون

در مارس ۱۸۸۲ و در کشور ایتالیا، فردی به نام چارلز پانزی (Charles Ponzi) متولد شد. همانند اکثریت شخصیت‌های صاحب نام تاریخ، پانزی هم در فقر به سر می‌‌برد و ایتالیای قرن ۱۹، برای رویاهای بزرگ او محل مناسبی به شمار نمی‌آمد.

همزمان با کار در رستوران، موفق شد تا از یکی از دانشگاه‌های معتبر ایتالیا یعنی اسپینزا (Rome La Spienza) که در شهر رم واقع شده بود، بورسیه تحصیلی دریافت کند و تحصیلات خود را در رشته اقتصاد ادامه دهد. سرانجام در سال ۱۹۰۳، در سودای زندگی رویایی به سرزمین فرصت‌ها یعنی ایالات متحده آمریکا مهاجرت کرد.

در اوایل قرن بیستم، اوضاع اقتصادی آمریکا چندان تعریفی نداشت و اغلب کمپانی‌های بزرگ در مسیر ورشکستگی قرار داشتند. امّا نابغه ایتالیایی، ایالات متحده را بهترین کشور برای تحقق رویاهای خود می‌دانست.

طی سفر خود به بوستون آمریکا، چارلز تصمیم گرفت تا بخت خود را در کشتی بیازماید و سرمایه خود را به شرط بندی اختصاص دهد. امّا شانس به او رو نکرد و شکست خورد. بنابراین هنگامی که به بوستون رسید، سرمایه‌ او به ۳ دلار هم نمی‌رسید.

سرمایه من ۲.۵ دلار بود امّا امیدی میلیون دلاری داشتم که هرگز من را رها نکرد.

چارلز پانزی در مصاحبه با New York Times

فعالیت در بانک زاروسی

پس از استقرار در آمریکا، چارلز به کارهای مختلفی از جمله ظرفشویی در رستوران مشغول شد که دلخواه وی نبود.

به واسطه ارتباطات قوی و تسلط به زبان ایتالیایی، انگلیسی و فرانسوی، توانست فرصت شغلی بسیار مناسبی را در بانک زاروسی (Banco Zarrosi) واقع در مونترال کانادا بیابد. در سال ۱۹۰۷، پانزی به کانادا نقل مکان کرد.

البته وی در این مسیر تنها نبود و یک مهاجر دیگر به نام لوییجی زاروسی (Luigi Zarrosi)، در کسب مقام متصدی بانک به او کمک شایانی کرد. این بانک به مهاجران ایتالیایی مقیم آمریکا وام‌هایی را پرداخت می‌کرد.

به سبب نرخ بهره بالای وام‌های اعطا شده توسط بانک زاروسی، کمتر متقاضی ایتالیایی می‌توانست مبلغ وام‌ها را دریافت کند. بنابراین با کاهش تقاضا و استقبال پایین از طرح‌های این بانک، زاروسی ورشکست شد.

یک سال پس از مهاجرت به مونترال، به جرم جعل چک و عدم پرداخت مبلغ آن به ۳ سال حبس محکوم شد و پس از آزادی، مجددا به بوستون بازگشت.

در سال ۱۹۱۱، به کارهای مختلفی چون ترجمه و فعالیت در شرکت JR Poole مشغول بود. پس از اتمام فعالیت وی در کمپانی مذکور، چارلز اقدام به تاسیس یک دفتر کوچک در بوستون کرد که شاید بتوان از آن به عنوان سکوی پرتاب او یاد کرد.

ایده میلیون دلاری

در آن دوره، بیشتر کشورهای اروپا در مسیر رشد صنعتی قرار داشتند و هدف از تاسیس این شرکت، فروش ایده‌های تجاری به شرکای اروپایی بود. پس از مدتی چارلز نامه‌ای را از یک کمپانی اسپانیایی دریافت کرد که درباره کوپن‌هایی تحت عنوان IRC سوال می‌کرد. این ایده جرقه‌ای را در ذهن فعال پانزی به وجود آورد.

IRC مخفف عبارت International Response Coupon بود که برای انتقال مرسولات پستی از کشوری به کشور دیگر مورد استفاده قرار می‌گرفت. همانند تمبر عمل می‌کرد و افراد هزینه پست را به وسیله آن پرداخت می‌کرند. IRCها هنوز هم در کمپانی‌های بزرگ رایج هستند.

با مطالعاتی در رابطه با IRCها، پانزی به نقصی در سیستم اقتصادی پی برد.

به سبب تورم ناشی از جنگ جهانی اول، ارزش IRCهای ایتالیا کاهش یافته بود و به طور کلی در هر کشوری، ارزش متفاوتی را دارا بودند. چارلز متوجه شد که می‌تواند در ایتالیا این کوپن‌ها را با قیمتی پایین خریداری کند و با قیمتی بالاتر در آمریکا به فروش برساند.

پانزی برآورد کرده بود که از مابه التفاوت IRCها، سودی ۴۰۰ درصدی کسب خواهد کرد. با این حال برای کسب بازدهی قابل توجه، وی به سرمایه بالایی نیاز داشت تا مقادیر زیادی از این کوپن‌ها را خریداری کند.

به منظور دریافت وام، پانزی به بانک هانوفر (Hanover Trust) در ماساچوست رفت و ایده خود را به اشتراک گذاشت. امّا ایده مربوط به IRCها چندان مورد استقبال این بانک قرار نگرفت.

به عقیده مسئولین هانوفر، این طرح برای رشد اقتصادی موثر نخواهد بود. همین موضوع پانزی را مجاب کرد تا با راه اندازی یک شرکت سهامی در اوراق بهادار، گامی در جهت تامین سرمایه بردارد.

ثبت شرکت و آغاز پروژه پانزی

ژانویه ۱۹۲۰ بود که در اوج بحران اقتصادی، چارلز پانزی شرکتی سهامی را به ثبت رساند تا پروژه جذب سرمایه خود را آغاز کند. در ماه نخست، ۱۸ سرمایه گذار به این صندوق وارد شدند و روی هم رفته بودجه‌ای ۱۸۰۰ دلاری برای شرکت فراهم شد.

پس از گذشت ۲ ماه و در ماه مارس، میزان نقدینگی این شرکت به ۲۵ هزار دلار رسید که اقتصاددانان آن را معادل ۴۰۰ هزار دلار در سال ۲۰۲۲ می‌دانند. تنها یک ماه بعد، میزان سرمایه جذب شده به ۲.۵ میلیون دلار (حدود ۳۶ میلیون دلار در سال ۲۰۲۲) رسید. دلیل این استقبال گسترده چه بود؟

همانطور که در ابتدای متن بدان اشاره کردیم، پانزی به سرمایه گذاران وعده داده بود که در یک بازه زمانی ۴۵ روزه، ۵۰ درصد و طی مدت ۹۰ روز، سودی ۱۰۰ درصدی را به سرمایه گذاران پس می‌دهد.

البته این تنها یک ادعا نبود و همه چیز به خوبی پیش می‌رفت. امّا فقط تا زمانی که سود سپرده گذاران از طریق فروش کوپن‌های IRC به دست می‌آمد.

علاوه بر سود کلان حاصل از کوپن‌های IRC، بحران اقتصادی آن دوره هم موجب شده بود تا افراد به دنبال دریافت سودهایی قابل توجه باشند که طرح پانزی جوابگوی آن‌ها بود.

جالب است بدانید که در سال ۱۹۲۰، سود سپرده گذاران بانکی در ایالات متحده از ۵ درصد فراتر نمی‌رفت؛ آن هم به طور سالانه!

طولی نکشید تا در انتهای ماه جولای، طرح پانزی به قدری محبوب شد که برخی از اهالی روستاهای دورافتاده هم اقدام سرمایه خود را به این سیستم اختصاص دادند. حتی بسیاری از وکلا و وزرای سیاسی آمریکا هم از این طرح استقبال کردند. در این زمان، روزانه میلیون‌ها دلار به صندوق مهاجر ایتالیایی سرازیر می‌شد.

آیا رویای دیرین چارلز تحقق یافت و سرانجام موفقیتی که آرزویش را داشت تجربه کرد؟ تنها برای چند ماه!

سقوط بزرگترین طرح سرمایه گذاری

پس از جذب میلیون‌ها دلار به صورت روزانه، پانزی دیگر مانند گذشته به IRCها توجه نکرد و تصمیم گرفت تا پس از سال‌ها فراز و نشیب، طعم زندگی ایده آل را بچشد. خرید یک کارخانه، عمارتی گران‌قیمت در بوستون و احداث شعبه‌های دیگر در ایالات نیوجرسی، از جمله اقدامات وی بودند.

در همین میان، Boston Post مطالبی را منتشر کرد که شک و شبهاتی را در رابطه با طرح پانزی ایجاد می‌کرد. این روزنامه به ساز و کار معیوب طرح پانزی اشاره کرد.

این روزنامه اشاره کرد که سوددهی طرح پانزی ادامه دار نخواهد بود. چرا که سرمایه دریافتی صرف فعالیت‌های اقتصادی نمی‌شود بلکه سود سرمایه گذاران ابتدایی، توسط سرمایه گذاران جدیدتر تامین می‌شود. همان خصوصیت مشترک در پروژه‌های پانزی

سرانجام روزنامه نگار و کارشناس اقتصادی مشهور یعنی کلارنس بارون (Clarrence Barron)، تحقیقاتی را بر روی این طرح انجام داد و دریافت که برای اعطای سود به تمامی سرمایه گذاران، به ۱۶۰ میلیون کوپن نیاز خواهد بود. این درحالی بود که در آن مقطع، شمار این IRCها از ۷۰ هزار نسخه فراتر نمی‌رفت.

در ۱۲ آگوست ۱۹۲۰، پانزی به مشارکت در فعالیت‌های غیرقانونی بانک زاروسی و هانوفر متهم شد. علاوه بر این با تخلیه استخر نقدینگی، دیگر قادر به پرداخت سود سرمایه گذاران جدید نبود.

با گذشت چند ماه، سوددهی ۱۰۰ درصدی طرح به کمتر از ۳۰ سنت برای هر سرمایه گذار کاهش یافته بود که موجب شد تا افرادی که خانه خود را به فروش رسانده بودند تا در طرح پانزی مشارکت کنند، قادر به دریافت سرمایه خود نباشند.

از این سو، پانزی شکست خورده نتوانست بدهی سرمایه گذاران را باز گرداند و در آخر تسلیم مقامات بوستون شد. در نوامبر همان سال و تنها ۴ ماه پس از جذب یک میلیون دلار در روز، چارلز پانزی به جرم کلاهبرداری به ۵ سال حبس محکوم شد.

جاودانگی پس از مرگ!

سال ۱۹۲۵ بود که چارلز به طور موقت از زندان آزاد شد و به جسکونویل در فلوریدا رفت. در آن زمان، مجددا همان نقشه قدیمی را پیاده کرد. تجارتی را در حوزه زمین‌های کشاورزی آغاز و به سرمایه گذاران خود این وعده را داد که در طول ۶ ماه، به آن‌ها سود ۲۰۰ درصدی اعطا خواهد کرد.

این طرح مانند پروژه قبلی موفقیت آمیز نبود و پس از شکست، پانزی به اتهام نقض قوانین تجاری به یک سال حبس در زندان ایالت فلوریدا محکوم شد.

پس از گذراندن دوران زندان و سپس شکست طرح‌های متعدد در زادگاه خود ایتالیا، پانزی سرانجام شغلی را در سازمان هوایی Ala Littoria پیدا کرد که یکی از خطوط هوایی ایتالیا در برزیل محسوب می‌شد. البته که این کار هم پایدار نبود و پس از جنگ جهانی دوم، فعالیت این خط هوایی متوقف شد.

پانزی سال‌های انتهایی زندگی خود را در فقر به سر برد و سرانجام در تاریخ ۱۸ ژانویه ۱۹۴۹، در ریو دو ژانیرو کشور برزیل از دنیا رفت. با این حال پس از گذشت یک قرن، شیوه کار او همچنان ادامه دارد که در بخش بعدی به طرح پانزی در ارز دیجیتال می‌پردازیم.

طرح پانزی در ارز دیجیتال

به ایتالیا، بوستون و فلوریدا سفر کردیم تا به طرح پانزی در بازار ارز دیجیتال بپردازیم. ابتدا نمونه‌هایی از این طرح را می‌شناسیم و سپس می‌بینیم که چگونه می‌توانیم پروژه‌های پانزی را شناسایی کنیم.

استخراج بیت کوین در هند

در سال ۲۰۱۶، پلتفرم هندی GainBitcoin فعالیت خود را به عنوان یک راه حل ماینینگ بیت کوین آغاز کرد. به گونه‌ای که با پول سرمایه گذاران، به استخراج این رمز ارز پرداخته و سودی را به افراد اعطا می‌کرد.

ساز و کار آن به گونه‌ای بود که در ازای دریافت سرمایه از افراد، سودی ۱۰ درصدی را به صورت ماهانه در اختیار سرمایه گذاران قرار می‌داد. طبق وعده پروژه، این طرح برای ۱۸ ماه در جریان بود.

منطقی یا غیر منطقی، سرمایه گذاران هندی از این طرح استقبال کردند و سرمایه جمع آوری شده توسط GainBitcoin به مرز ۳۰۰ میلیون دلار رسید. در سال ۲۰۱۷، مشخص شد که هیچ گونه تجهیزات ماینینگ خریداری نشده و فرایند استخراجی هم در کار نبوده است!

ناکاموتو در Bitconncet

یکی از بزرگترین و مشهور ترین طرح‌های پانزی، چیزی نبود جز پروژه Bitconncet که توسط ساتائو ناکاموتو (Satao Nakamoto) راه اندازی شد. ساتوشی ناکاموتو کیست؟

این پلتفرم تا حدی به GainBitcoin شباهت داشت. با این تفاوت که به جای ۱۰ درصد، ماهانه سودی ۴۰ درصد را نوید می‌داد که در قالب BTC در اختیار افراد قرار می‌گرفت. برای دریافت پاداش در قالب بیت کوین، سرمایه گذاران می‌بایست توکن‌های BCC را خریداری و در صندوق بیت‌کانکت استیک (Stake) می‌کردند.

این پروتکل به مدت ۳۸ ماه فعالیت خود را ادامه داد و بیش از ۲ میلیارد دلار از دارایی‌ سرمایه گذاران را جذب کرد که قرار بود صرف فعالیت‌های اقتصادی شود!

کلاهبرداری ۵ ساله

Onecoin در سال ۲۰۱۴ کار خود را آغاز کرد و تا ۲۰۱۹ به فعالیت خود ادامه داد. از این رو، شاید بتوان آن را طولانی‌ترین طرح پانزی دانست. (دست کم در بازار کریپتو)

کارآفرین و در این پرونده کلاهبردار بلغاری یعنی راجا ایگناتووا (Ruja Ignatova) که با نام مستعار Cryptoqueen فعالیت داشت، پروژه Onecoin را معرفی کرد و لقب «قاتل بیت کوین» را برروی آن نهاد. به کمک تبلیغات هوشمندانه و نوآوری در مکانیزم طرح، این پروژه به مدت ۵ سال در بازار حاضر بود.

جالب است بدانید که موسس وان‌کوین، همچنان در لیست مقامات قضایی قرار دارد و هنوز موفق به دستگیری وی نشده‌اند. میزان دارایی به سرقت رفته در این پروژه، حدود ۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.

بیت کوین رایگان؛ مجددا هند!

در همان سال ۲۰۱۷، متفکران هندی به نام‌های دیویش دارجی (Divyesh Darji) و رانجیت ساکسنا (Ranjeet Saxena) پروژه Dekado Coin را طراحی کردند و شعاری جذاب را به عنوان بنر تبلیغاتی خود برگزیدند: «هرکسی که می‌گوید کسب BTC به صورت رایگان امکان پذیر نیست، در این باره اشتباه فکر می‌کند.»

سود پیشنهادی پروتکل هم مانند تبلیغات آن جذابیت داشت و سود ۴۰ تا ۷۰ درصدی را وعده داده بود. در آخر با جذب سرمایه گذارانی از سراسر جهان به ویژه هند، اندونزی، هلند و کشورهای آفریقایی، وبسایت خود را راه اندازی کرد.

Dekado.io پایگاه داده‌ این پلتفرم بود که به هنگام برداشت دارایی‌ها، کاربران با وبسایتی خالی از اطلاعات مواجه شدند که پاسخگوی کاربران نبود!

چگونه طرح پانزی را تشخیص دهیم؟

چارلز پانزی را شناختیم امّا طرح‌های پانزی که همه روزه روانه بازار می‌شوند را خیر! به طور کلی، موارد پیش رو از جمله علامت‌هایی هستند که در مواجهه با آن‌ها، بهتر است حواس خود را جمع کنیم.

• سود نجومی در ازای ریسک اندک: هیچ چز تضمین شده نیست؛ علی الخصوص در بازار کریپتو که روزانه با هزاران سقف و کف روبرو می‌شویم. بنابراین تضمین سودهای کلان در مدت زمان کم و استفاده از عبارت “تضمینی”، چندان مورد اطمینان به نظر نمی‌رسد.
• عدم شفافیت: اگر یک استراتژی توانایی سوددهی کلان را دارد، بهتر است مکانیزم خود را معرفی کند تا مسیر نقدینگی تولید شده مشخص شود. آیا سود دریافتی حاصل فعالیتی اقتصادی بوده و یا از پول سرمایه گذاران جدید تامین می‌شود؟
• سود ثابت: می‌دانیم که با نوسانات رمزارزها، دریافت سود ثابت امری بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد. بنابراین سود ثابت به صورت تضمینی، چیزی جز یک شعار نخواهد بود چرا که قیمت ارزهای دیجیتال همواره درحال تغییر هستند.
• مرکزیت در پروژه: اگر تمام توکن‌های یک پلتفرم در اختیار تیم توسعه دهنده قرار داشته باشد و یا مبادله ارزها تنها در یک پلتفرم امکان پذیر باشد، احتمالا با یک طرح پانزی روبرو هستیم. در وان‌کوین که پیش تر به آن پرداختیم، تمام امور تنها در صرافی بومی OneCoin صورت می‌گرفت.

مدیرعامل صرافی کوکوین یعنی جانی لیو (Johnny Lyu)، اعتقاد دارد که سیستم‌های سوددهی پیچیده مانند ساختار هرمی، سطح بندی سرمایه گذاران و مرکزیت در پروژه، از مهم ترین نشانه‌های طرح پانزی به شمار می‌آیند.

شیوه‌های پیچیده مانند شرکت‌های هرمی عمل می‌کنند و بدون انجام فعالیتی مشخص، سود سرمایه گذاران قبلی و راس هرم را از دارایی سپرده گذاران سطوح پایین هرم (سپرده گذاران جدید) تامین می‌شود.

جانی لیو

از آغاز تا پایان

تفاوتی ندارد که سود ۵۰ درصدی در یک ماه به ما پیشنهاد شود و یا سود مادام العمر به صورت تضمینی! چه کریپتو و چه سهام، در هر صورت بسیاری از پروژه‌های اسکم محصول ابتکار عمل و در عین حال اقدام مخرب چارلز پانزی هستند.

از تحصیل در رُم و مهاجرت به آمریکا گفتیم. دیدیم که رویا و انگیزه میلیون دلاری پانزی، چگونه توانست سرمایه ۲.۵ دلاری وی را به میلیون‌ها دلار در روز تبدیل کند تا از او به عنوان یک نابغه بدنام یاد شود.

شاید این مهاجر ایتالیایی فکر نمی‌کرد که طرح فروش IRCها و تشکیل یک هرم، تا دهه‌های آینده هم توسط طراحان پروژه‌ها و افراد سودجو مورد استفاده قرار گیرد. امّا مشاهده کردیم که در همین یک دهه اخیر، پروژه‌های متعددی با وعده سودهای قابل توجه به کلاهبرداری پرداختند.

در آخر، برخی از علامت‌های مشترک در اغلب پروژه‌های پانزی را شناختیم و دریافتیم که با مطالعه وایت پیپر، رجوع به وبسایت، شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های معتبری مانند کوین مارکت کپ، می‌توان تا حدی عیار یک ارز را سنجید.

حال که با زندگی هالیوودی چارلز پانزی و نمونه‌های این طرح در بازار کریپتو آشنا شدیم، به عقیده شما چه راه‌های دیگری برای شناسایی طرح‌های پانزی وجود دارد؟